Kilise Kartlarında Eski İstanbul, 1910-1930'lar...
Eski ve renkli çizimlerle, farklı yazı tipleriyle donatılmış kartlara her zaman ilgi duymuşumdur. Hatta bu bende sadece bir ilgiyle sınırlı kalmamış ve zaman içerisinde küçük çaplı bir koleksiyona da dönüşmüştür. Tıpkı Liebig çorba kartlarını, Notgeld adı verilen acil durum paralarını topladığım gibi... Geçtiğimiz yıllarda bir bit pazarında dolaşırken, tezgahlardan birinde pek çok Hristiyanlık temalı karta rastladım. Bir kısmının üzerinde ikonalar, bir kısmında da ilginç motifler yer alıyordu. Ayaküstü incelerken bazı kartların üzerinde Fransızca yazdığını ve tarihlerinin neredeyse yüz yıllık olduğunu gördüm. Dedim ya, bu tarz kartlara pek karşı koyamıyorum. Hal böyle olunca küçük bir meblağ ödeyip bu ilginç kartlarla eve geldim.
Kilise Kartları - Koleksiyonumdan
Kartların bir kısmı kiliselerin girişinde ücretsiz verilen cep ikonalarıydı, bir kısmı ise vaftiz, ilk komünyon, ölüm, anma gibi durumlara basılmıştı. Zamanla bu tarz kartları, biraz da tanıdık bir isimle karşılaşmak umuduyla -samanlıkta iğne aramaktır aslında bu- gördükçe almaya başladım. Genelde online mezatlarda karşıma çıktıkları için, içeriğini görmeden şansıma sığınarak alıyordum. Şimdi bir kutu içerisinde yüzlerce bu kartlardan var evimde. Ama aralarında İstanbul'a ve İstanbul'daki gayrimüslimlere ait öyle birkaç kart var ki, araştırmamak ve sizlerle paylaşmamak hiç yakışık almazdı... Buyrun, bu kilise efemeralarının izinde İstanbul'un geçmişine doğru ilginç bir yolculuğa çıkalım...
1913 - St.Pulcherie, Antoine Allahverdi / İlk Komünyon
Bir efemera sizi peşinden sürükleyip çok ilginç yerlere vardırabilir. Ama bunun için önce efemeranın peşine düşecek detayı yakalamanız gerekir. O detay da ilk bakışta bulunacak diye bir kural yoktur. Detayı kafanızda bir şekle sokup ararsanız eğer, o belgeye yüzlerce kez bakıp kenara koyarsınız. Bazen detay, bambaşka bir detayın içinde gizlidir. Bunları neden mi yazdım? Çünkü sizlerle şimdi paylaşacağım kartla tam olarak bunları yaşadım.
1913,İlk Komünyon Kartı, Antoine Allahverdi- St.Pulcherie, Istanbul
Bu kartın detaylarına girmeden evvel kısaca komünyon nedir, onu anlatayım. Komünyon, Hristiyanlar'ın en önemli ayinlerinden biridir. Evharistiya olarak da bilinir bu ayin. Hani Hz.İsa'nın son akşam yemeğinde havarilerine ekmek verirken "Bu benim bedenim" ve şarap verirken "Bu benim kanım" dediğine inanılır ya; işte o anın hristiyanlarca yaşatılmasıdır bu ayin. O yüzden birçok kişi bunu Ekmek-Şarap ayini olarak bilir. Rum Ortodokslar'da ilk komünyon hemen vaftiz sonrasında, henüz bebek iken alınır. Ama Katolikler'de durum biraz daha farklıdır, ilk komünyon 7-8 yaşlarında alınır. Hatta bu Katolikler'in ilk komünyonunda, çocuğun koluna beyaz bir bant takılır. 2mi3museum arşivinden alınmış Sanzoni ailesine ait aşağıdaki fotoğrafta, önde duran çocuğun (Vincenzo Sanzoni) kolunda bahsettiğim bu bandı görebilirsiniz.
İlk Komünyon Kol Bandı - 2mi3museum Arşivi'nden
Yazımın bu kısmında görselini paylaştığım 'ilk komünyon' kartı 1913 yılında basılmış. Üzerindeki sade çiçek motifi ve arkasındaki el yazısı ile, arşivimdeki diğer örneklerinden biraz daha arka planda kalıyordu bu kart. Zaten üzerinde ne İstanbul yazıyordu, ne de bir semt adı. Kartın ön yüzünde Fransızca şöyle yazılıydı:
Il est un jour beni de Dieu c'est celui ou l'on sapproche pour la premiere fois de la Table des Anges!
Melekler'in sofrasına yaklaştığımız bu ilk gün, Tanrı'nın kutsal bir günüdür!
Kartın arkası el yazısı olduğu ve ben aradığım detayı göremediğim için uzun süre boyunca her seferinde bu kartı yerine geri koymuştum. Taa ki bir gün okumayı deneyip, araştırma yolunu açacak detayı farkedene kadar. Şöyle yazıyor kartın arkasında:
Souvenir de la Premiere Communion d' Antoine Allahverdi faite a St. Pulcherie le 1 Mai 1913. a ma chere tante Duruk.
1 Mayıs 1913'te St.Pulcherie'de gerçekleşen Antoine Allahverdi'nin ilk komünyonunun anısıdır. Sevgili teyzem Duruk'a.
Bahsettiğim detay, Antoine'ın soyadında gizliydi. Nedense her baktığımda bu karta, Fransızca ve el yazısıyla yazıldığı için soyadını da Fransızca olarak okuyordum. Derken birgün 'Allahverdi' yazdığını gördüm. Kartta başka detay yazmasına gerek yoktu artık, İstanbul'da gerçekleştiğine o kadar emindim ki bu törenin, üstelik Beyoğlu'ndaki St.Pulcherie Lisesi'nin şapelinde.
St.Pulcherie Lisesi 1846 yılında Beyoğlu'nda 'Şefkat Rahibeleri' tarafından kurulmuş, İstanbul'un köklü liselerinden biridir. Okulun içinde, 1913 yılında bu kartta bahsi geçen 'ilk komünyon' töreninin gerçekleştiği şapel, bugün gösteri salonu olarak faaliyet göstermektedir.
St.Pulcherie Lisesi - Pervititch Haritaları'ndan
Peki kimdi Antoine Allahverdi?
Antoine'ı bulmak çok da zor olmadı açıkçası. İsmini aratır aratmaz ünlü bir şecere sitesinde kaydına ulaştım. 1800 yılında Istanbul'da doğmuş, 1874 yılında gene burada ölmüş Gomidas Nafilyan'ın soyunda gözüküyordu ismi. Fakat daha da önemlisi, Antoine aslında bir paşanın torunuydu: Operatör Doktor Andon Nafilyan Paşa'nın.
Gomidas Nafilyan ve Andon Nafilyan Paşa
Gomidas Nafilyan ve ailesi - Geneanet
Andon Nafilyan ve Allahverdi Ailesi'ne ait Şark Ticaret Yıllığı Kayıtları
Andon Nafilyan Paşa, 1831 yılında İstanbul'da doğmuş, 1854 yılında Mektebi Tıbbiye-i Şahane’de yüksek öğrenimini tamamlayarak üroloji alanında uzmanlaşmıştır. Osmanlı ordusunda tabip olarak birçok savaşta görev almıştır. Haydarpaşa Askeri Hastanesi'nde görev almış ve 1870 yılında burada Dahiliye bölümünde başhekimliğe yükselmiştir. Haydarpaşa ve Gümüşsuyu hastanelerinde birçok hekimin yetişmesinde emeği vardır. Bu arada belirtmeden geçemeyeceğim, Andon Nafilyan Paşa'nın beş çocuğundan biri olan Leon (Levon) Nafilyan, İstanbul'daki Agopyan Han'ın mimarıdır. Bu durumda Antoine Allahverdi, Mimar Leon'un da yeğeni oluyor doğal olarak. Rastgele elime geçmiş bir 'ilk komünyon' kartından geldiğimiz şu detaylara bakın!
1904 yılında Istanbul'da doğmuş, 1913'te ilk komünyonunu almış Antoine Allahverdi, 7 Kasım 1962 yılında genç bir yaşta vefat etmiş. Anısını yaşatmak istemiş olacak ki, evren bu kartı bir şekilde benim önüme çıkarmış...
1930 - Haydarpaşa St.Euphemie Şapeli, Ginette Perry / İlk Komünyon
Bir başka 'ilk komünyon' kartıyla 1930 yılına gidiyoruz şimdi. Bu sefer kart üzerindeki isimden çok, bahsi geçen mekan dikkat çekiyor. Fakat hiçbir detayı atlamamak adına ikisini de araştırdım.
1930, İlk Komünyon Kartı, Ginette Perry- St.Euphemie, Istanbul
Kartın ön yüzünde Hz.İsa'yı iki çocuğa komünyon verirken görmekteyiz. Çocuklarla birlikte bir de diz çökmüş melek resmedilmiş. Pembe giysili çocuk Hz.İsa'ya bakarken, kahveregi kıyafetiyle diz çökmüş olan yüzünü kapamış. İncil'den bir cümle ile şöyle yazıyor bu resmin altında:
Seigneur , à qui irons - nous , sinon à vous qui avez les paroles de la vie éternelle ? (St.Jean VI 69)
Tanrım, sonsuz yaşam sözlerine sahip olan sana değilse biz kime gidelim? (St.Jean VI 69)
Bizi esas bekleyen sürpriz ise kartın arkasında yazılı:
SOUVENIR de ma Premiere Communion faite en la Chapelle de Sainte Euphemie a Haidar-Pacha le 29 Mai 1930, Ginette PERRY
29 Mayıs 1930'da Haydar-Paşa'daki Saint Euphemie Şapeli'nde yaptığım ilk komünyonumun ANISIDIR, Ginette PERRY
1930 yılında bu törenin gerçekleştiği şapel aslında, Sainte Euphemie Koleji (Lycée Sainte-Euphémie d'Istanbul) kompleksinin bir parçasıymış. 1895 yılında açılan kolej, 1911 yılında büyük bir yangında zarar görmüş. 1935 yılında ise Milli Eğitim Bakanlığı'na devredilen okul, Kemal Atatürk Lisesi adını almış.
Sainte Euphemie Koleji'nin Dünü Bugünü ve Pervititch Haritaları'ndaki Yeri
Şapel zaman içerisinde büyük zararlar görerek yıkılmış ve okulun spor salonuna dönüşmüş. Bu kolej ile bilgilere 'Mavi Boncuk - Cornucopia of Ottomania and Turcomania' adında çok güzel hazırlanmış bir blog sayfasında ulaştım, bağlantı adresini kaynakçada bulabilirsiniz.
Ginette Perry'nin kim olduğunu bulamadım ama onun ilk komünyonunun anısıyla İstanbul'da bugün artık yerinde olmayan bir şapelin izini sürebildim. Sizlere gerçeği söylemek gerekirse bu kartı ilk okuduğumda bahsi geçen kilisenin Kadıköy Mühürdar Caddesi'nde yer alan Ayia Efimia Kilisesi olduğunu düşünmüştüm. Ama hem kartta Haydarpaşa yazması hem de Ortodoks Kilisesi'nde Katolik ayini yapılamayacağı beni bu düşüncemden saniyesinde uzaklaştırmıştı.
Peki dikkatinizi çekti mi? Kadıköy'de bir azizeye adanmış hem Katolik hem Ortodoks iki kilise var. Demek ki bu kişi hem Kadıköy hem de Hristiyanlık için önemli bir figür. Gerçekten de Azize Efimia'nın ( Sainte Euphemie, Agia Euphemia ) hikayesine baktığımızda kendisinin Kadıköylü, ilk kadın azizelerden olduğunu, M.S.303 yılında inancından ötürü öldürüldüğünü görürüz.
Agia Efimia ve Kadıköy Konsili / Agia Efimia Rum Kilisesi, Kadıköy
Azize Efimia'yı esas önemli bir simge haline getiren, Kadıköy Konsili'nde, monofizit-diofizit tartışmasına son vermesidir; üstelik de mezarından... Yukarıda paylaştığım ikona da zaten bu konuyu anlatmaktadır. Konumuzdan daha fazla sapmamak adına bu kısım ile ilgili detayı ilgilisinin araştırmalarına bırakıyor ve bir başka kart ile devam ediyorum.
1933 - Büyükada Saint-Antoine Fransız Okulu, 50.yıl Kutlaması
Sıradaki kartımızın teması yukarıda bahsettiklerimden daha farklı. Bu sefer karşımızda bir yıldönümü kartı var; bir dönem Büyükada'da faaliyet göstermiş olan Saint-Antoine Fransız Okulu'nun ellinci yıldönümü kartı.
1933, Saint Antoine Fransız Okulu 50. Yılı - Büyükada, Istanbul
Kartın ön yüzünde Saint Antione'ı, her zamanki gibi bebek İsa ve beyaz bir zambakla görmekteyiz. Azizin isminin altında 'priez pour nous.' yani 'bizim için dua et' yazmakta. Kartın arka yüzünde yer alan satırları, tercümesiyle birlikte hemen aşağıda sizlerle paylaşıyorum:
J.M.J.F.A. / Souvenir Du Cinquantenaire du Pensionat S.Antoine de Padoue, Dirige par les Soeurs Franciscaines Missionnaires du Sacre Coeur a Prinkipo, 13 Octobre 1983-1933
J.M.J.F.A. / Büyükada Kutsal Kalp Fransisken Misyoner Rahibeleri Tarafından Yönetilen Padovalı St. Antoine Yatılı Okulu'nun Ellinci Yıldönümü Anısına, 13 Ekim 1983-1933
Bu satırları ilk tercüme ettiğimde şaşırmıştım çünkü Büyükada'da bu okulun bir dönem varlığına dair hiçbir bilgim yoktu. Ayrıca kartın en altındaki tarih de yanlış basılmış olmalıydı.
Araştırdıkça okula dair birtakım bilgilere ulaşabildim. Her ne kadar bazı kaynaklarda 1882 dese de, bu okul 1883 yılında açılmıştı ve Fransisken rahibeler tarafından yönetilmişti. Ünlü bir isim de geçmişti bu okulun sıralarından. 1897 Büyükada doğumlu sinema ve tiyatro oyuncusu Bedia Muvahhit eğitim hayatına ilk bu okulda başlamıştı.
Okulun yerini eski Büyükada haritalarında (en azından ulaşabildiklerimde) bulamamanın hayal kırıklığını yaşarken, Akillas Milas'ın çizdiği krokiler imdadıma yetişti. Aşağıda ayrıca paylaştığım bu krokinin lejandında aradığım okulun hem adı geçiyor (10 numaraya bakınız), hem de harita üzerinde yeri net bir şekilde görülüyordu. Akillas Millas'ın çizimleriyle, Google Haritalar'ı karşılaştırdığımda okulun yerini net bir şekilde tespit edebildim.
Akillas Millas'ın Büyükada Krokisi
St.Antoine Fransız Okulu - Sağ üst tarafta sarı ile işaretli
Bugün bu okulun adı Google haritalarda geçmese de, Fransiskenler'e ait bir websayfasından öğrendiğime göre cemaatin bir ofisi hala burada, Çankaya Caddesi 19 numaradadır.
Bu yazıda bahsettiğim dini kartların binlercesi bugün hala bit pazarlarında, sahaflarda mevcut. Birçoğu geçmişte Istanbul'daki Katolik kiliselerinde dağıtılmış, bir kısmı Avrupa'dan Istanbul'daki akrabalara gönderilmiş. Istanbul'daki kiliselerde dağıtılmış olanların büyük bir kısmı ise Avrupa'da basılmış. Sadece ilk komünyon değil, cenazelerde de dağıtılmış bu kartlardan. Aşağıda bana ilginç gelen bir örneğini sizlerle paylaşıyorum. Ortodoks kiliseleri ise daha çok küçük ikonalar, dini günleri belirten cep takvimleri dağıtmış.
1907, Paul Ananian Cenaze Kartı
Yazımın başında da dedim ya, bir efemera sizi peşinden sürükleyip, çok ilginç yerlere vardırabilir. Alırken içeriği hakkında hiçbir bilgimin olmadığı bu üç kart ile ben, Andon Nafilyan Paşa'yı, Kadıköy St.Euphemie Şapeli'ni ve Büyükada St.Antoine Yatılı Okulu'nu öğrendim. Kimbilir eskici tezgahlarında, sahaflarda yer alan binlerce efemerada daha ne bilgiler gizli. Telef olan yüzlercesi için ne kadar üzülsem de, araştırılıp kayıt altına alınanlar adına seviniyorum...
01.01.2022
Yazan: Dimitri Daravanoğlu
Koleksiyon: Dimitri Daravanoğlu
Kaynakça:
1-) https://history.uroturk.org.tr/biyografiler/op-dr-andon-nafilyan-pasa/
2-) https://www.herumutortakarar.com/agopyan-han/
3-) https://gw.geneanet.org/oaudeoud?lang=en&n=nafilyan&oc=0&p=gomidas
4-) http://maviboncuk.blogspot.com/2012/02/college-sainte-euphemie-part-1.html
5-) https://www.2mi3museum.com/sanzoni-photos
6-) https://istanbultarihi.ist/343-istanbulda-faaliyet-gosteren-yabanci-misyoner-okullari
7-) https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/bedia-muvahhit-1897-1994/